Articles

Układy gwiazd
Sir Patrick Moore dla Galaktycznego ZOO

Co to jest galaktyka? Najprostsza odpowiedź to określenie galaktyki jako układu gwiazd, z których wszystkie są słońcami. Nasze Słońce wraz z Ziemią i innymi planetami należy do galaktyki składającej się z ok. 100 tysięcy milionów gwiazd. Jest to układ spłaszczony, tzn. patrząc wzdłuż głównej płaszczyzny widać wiele gwiazd zwróconych niemal w tym samym kierunku, tworzących wspaniały pas światła nazywany powszechnie Drogą Mleczną. Naturalną nazwą dla naszego układu jest więc Galaktyka Drogi Mlecznej, która plasuje się trochę powyżej średnich wartości wielkości i masy, jednak w żaden sposób nie jest wyjątkowa. Nasz najbliższy sąsiad, M31 w gwiazdozbiorze Andromedy, jest znacząco większy od naszego układu. (M31 oznacza, że objekt ten został opatrzony numerem 31 w słynnym katalogu sporządzonym w osiemnastym wieku przez francuskiego astronoma Charles'a Messier. Nadal używa się numerów M, jednak oficjalnie należy korzystać z oznaczeń w katalogu New General Catalogue, czyli NGC; M31 jest również znana jako NGC 224).

Galaktyki są rozrzucone po całym Wszechświecie. Występują w konkretnych grupach lub gromadach, niektóre są nieliczne, inne liczne. My należymy do Lokalnej Grupy Galaktyk złożonej z trzech wielkich układów: naszej Drogi Mlecznej, Galaktyki Andromedy M31 oraz Galaktyki Trójkąta M33, jak również z kilku układów średniej wielkości oraz ponad dwudziestu karłów. Gromada galaktyk w Pannie jest od nas oddalona o ok. 50 milionów lat świetlnych. Składa się ona z ponad tysiąca galaktyk, a największa z nich, M87, zdecydowanie przewyższa nawet M31. Ponieważ galaktyki są od nas tak bardzo oddalone, tylko nieliczne można dostrzec gołym okiem, a zazwyczaj zaledwie trzy są ledwo widoczne: M31, która znajduje się na granicy widoczności gołym okiem oraz wysunięte na południe Obłoki Magellana, będące satelitami Drogi Mlecznej i oddalone od nas 'tylko' ok. 170.000 lat świetlnych.

Powszechnie uważa się, że wszystkie galaktyki oddalają się od nas, i że Wszechświat się rozszerza. Ale to niezupełnie tak. Galaktyki wewnątrz konkretnej grupy poruszają się względem siebie w sposób przypadkowy i w rzeczywistości M31 zbliża się do nas. W dalekiej przyszłości (zapewne za ponad miliard lat)dojdzie do zderzenia. Możemy porównać tę sytuację do dwóch uporządkowanych grup ludzi zmierzających w przeciwnych kierunkach. Pojedyncze gwiazdy rzadko kiedy będą się zderzać, natomiast pył i gaz będą zderzać się cały czas, powodując powstawanie nowych gwiazd. Jednak każda grupa galaktyk oddala się od innych grup, więc koncepja 'rozszerzającego się Wszechświata' jest poprawna. W latach dwudziestych dwudziestego wieku amerykański astronom Edwin Hubble (którego imieniem został nazwany Kosmiczny Teleskop) korzystał z metod spektrograficznych, aby pokazać, że galaktyki to tak naprawdę układy zewnętrzne, a nie części Drogi Mlecznej, oraz że im dalej znajduje się od nas jakaś galaktyka, tym szybciej się od nas oddala. Nie oznacza to, że jesteśmy w sytuacji uprzywilejowanej. Rozszerzanie dotyczy całego Wszechświata.

Galaktyki są różnorodne. Niektóre są spiralne, kształtem przypominające wdzięczny fajerwerk 'Koło Katarzyny' (ang. Catherine-wheel), inne eliptyczne, mniej lub bardziej sferyczne, o nieregularnych konturach. Kształt galaktyk to niekończąca się rozmaitość; mamy na przykład 'galaktyki spiralne z poprzeczką', w których ramiona spiralne wychodzą z przeciwnych końców poprzeczki i przebiegają wzdłuż środkowej płaszczyzny. Nasza Droga Mleczna to galaktyka spiralna z poprzeczką, chociaż poprzeczka nie jest aż tak oczywista, a pomiarów dokładnego kształt nie da się wykonać w łatwy sposób, ponieważ Ziemia znajduje się wewnątrz układu, ok. 26.000 lat świetlnych od środka. W środku znajduje się najprawdopodobniej masywna czarna dziura, podobnie jak w większości wielkich układów. Droga Mleczna, jak inne galaktyki spiralne, obraca się wokół własnej osi. Słońce wykonuje kompletny obrót w ciągu ok. 225 milionów lat, a okres ten często nazywany jest rokiem kosmicznym. Kosmiczny rok temu nie było jeszcze nawet dinozaurów. Interesujące jest spekulowanie, jakie warunki będą panować po upływie kosmicznego roku od dzisiaj.

Jak dotąd udało nam się uzyskać wiele informacji na temat galaktyk, jednak nasza wiedza nadal nie jest kompletna. Istnieje wiele galaktyk, w przypadku których samo sklasyfikowanie jest nadal problemem. I dlatego Galaktyczne ZOO jest niezwykle pomocne. Zostało ono stworzone przez profesjonalnych astronomów, jednak udowadnia po raz kolejny, że profesjonalni astronomowie oraz miłośnicy astronomii mogą efektywnie współpracować osiągając obustronne korzyści. I kto wie, może biorąc udział w tym programie do kogoś usmiechnie się szczęście i uda mu się dokonać niespodziewanego i spektakularnego odkrycia? Wszechświat wraz ze swoimi majestatycznymi gwiezdnymi miastami to naprawdę cudowne miejsce.